Odżywianie jest powszechnie rozumiane jako przyjmowanie pokarmu w celu zaspokojenia podstawowej potrzeby biologicznej każdego żywego organizmu, niezależnie od potrzeb wyższych. Według powszechnie znanej koncepcji hierarchii potrzeb Abrahama Maslowa potrzeby fizjologiczne są istotą funkcjonowania człowieka, warunkują istnienie potrzeb wyższego rzędu. Niezaspokojone potrzeby biologiczne dominują nad wszystkimi innymi, wypierają je na dalszy plan i decydują o przebiegu zachowania człowieka [3].

Bogactwo świata biologicznego, fakt że człowiek jest nieodłącznie związany z naturą warunkuje złożoność funkcji jedzenia. Według definicji funkcje jedzenia można sklasyfikować na trzy podstawowe – biologiczne, psychospołeczne i kulturowe.

Z biologicznego punktu widzenia jedzenie jest substratem energetycznym, źródłem energii, dzięki któremu człowiek jest w stanie realizować czynności życiowe. Odżywianie wpływa również na funkcje psychospołeczne człowieka. Rola jedzenia w życiu społecznym polega na tym, że w dużym stopniu warunkuje ono relacje interpersonalne, lepsze radzenie sobie z negatywnymi emocjami oraz stresem, a także zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych, takich jak potrzeby bezpieczeństwa, miłości, aprobaty, czy aktywności.

W relacjach z innymi ludźmi jedzenie może być formą wyrażania emocji i więzi poczynając od pierwotnych emocji towarzyszących karmieniu niemowlęcia, kończąc na wspólnych posiłkach utrwalających relacje rodzinne.

Przekazywane z pokolenia na pokolenie receptury i tradycje związane z przygotowywaniem posiłków tworzą istotny element tradycji i kultury danej społeczności, związane są z poczuciem religijnej, narodowej i obyczajowej tożsamości jednostki.

By w pełni zrozumieć istotną rolę, jaką odżywianie pełni w życiu człowieka należy zapoznać się zarówno z kontekstem biologicznym, jak i psychospołecznym oraz kulturowym jedzenia [4].

W trakcie rozwoju cywilizacji skład i jakość pokarmu człowieka ewoluowały. Początkowo ludzie odżywiali się głównie roślinami, a więc owocami, liśćmi i korzeniami roślin. Z biegiem czasu człowiek wprowadzał do jadłospisu owady, mięczaki, płazy oraz gady.

Około trzech milionów lat temu gatunek ludzki zaczął polować urozmaicając tym samym dietę mięsem dzikich zwierząt. Nie poprzestając na tym, stopniowo wprowadzano do jadłospisu rośliny z własnych upraw oraz mięso zwierząt hodowlanych [5,6].

Funkcje biologiczne odżywiania

W kontekście biologicznym życie człowieka, ale również każdego żywego organizmu jest ściśle związane z odżywianiem, a więc ze spożywaniem, metabolizowaniem i przyswajaniem pokarmu. Taki wniosek może być poparty analizą spożycia pokarmu w ciągu życia przeciętnego sześćdziesięciopięcioletniego mężczyzny, który średnio na przestrzeni lat zjada około 73 tony pokarmu [5].

Odżywianie warunkuje podtrzymanie życia oraz rozwój fizyczny i psychiczny jednostki, dostarcza substratów energetycznych niezbędnych do podtrzymania podstawowych funkcji życiowych i dalszych procesów metabolicznych.

Dla zachowania pełni zdrowia, sił, aktywności fizycznej i intelektualnej niezbędne jest zachowanie równowagi pomiędzy energią wydatkowaną, a pozyskiwaną przez ustrój. Długotrwałe odstępstwa od równowagi podaży i wykorzystania energii prowadzą do zaburzeń metabolicznych. W przypadku zbyt niskiej podaży energii występować może niedowaga, gdy podaż energii jest zbyt duża skutkuje to nadwagą i w konsekwencji otyłością [4].

Podwzgórze jest częścią mózgu umożliwiającą regulację mechanizmów związanych z odżywianiem. Ośrodek głodu i sytości skupia się na receptorowych pobudzeniach i jest związany z mechanizmami fizjologicznymi. Pobieranie pokarmu jest indukowane za pośrednictwem skomplikowanego mechanizmu fizjologicznego, odpowiedzialnego za pojawianie się głodu i sytości. Odczucie głodu skłania do poszukiwania pokarmu i jego konsumpcji. W miarę jedzenia do podwzgórza płyną sygnały o sytości – jedzenie zostaje przerwane. Tak dzieje się w przypadku fizjologicznej regulacji głodu, zaś człowiek żyjący w określonej kulturze nabywa również swoistych dla tej kultury nawyków żywieniowych.

Innym zjawiskiem regulowanym za pośrednictwem mózgu jest apetyt. Jest to pojęcie określające aspekty jakościowe regulacji przyjmowania pokarmów. Apetyt pojawia się wtedy, gdy występuje chęć spożycia określonego produktu żywieniowego, zaspokojenie zaś tej chęci powoduje odczucie przyjemności. Głód i apetyt nie muszą występować jednocześnie.

Na poczucie głodu i sytości u człowieka oprócz pobudliwości wpływają również czynniki społeczne oraz kulturowe – pokarm nieznany w danej kulturze lub wymieniony wśród zakazów religijnych może być nieakceptowany nawet mimo odczuwania silnego głodu.

Badacze zjawisk związanych z odżywianiem twierdzą wręcz, że współcześnie coraz mniejsze znaczenie ma fizjologicznie odczuwany głód, a zarazem coraz większe znaczenie przypisuje się nawykom i przyzwyczajeniom kulturowym związanym z odżywianiem [4, 5].

Na zachowanie związane z przyjmowaniem pokarmów duży wpływ ma również wiedza o zasadach racjonalnego odżywiania, zachowaniach zdrowotnych oraz produktach spożywczych dostępnych na rynku.

Funkcje psychospołeczne odżywiania

Opierając się na hierarchicznej teorii potrzeb Abrahama Maslowa, potrzeby biologiczne zalicza się do najbardziej pierwotnych. Dopiero zaspokojenie tych potrzeb warunkuje dalszy rozwój człowieka. Potrzeby wyższe, takie jak potrzeba przynależności, miłości, własnej wartości mogą być osiągane wówczas, gdy potrzeby fizjologiczne są zaspokojone choćby częściowo [3].

Współcześnie, w dobie coraz prężniej rozwijającego się konsumpcjonizmu, potrzeba pokarmowa przestaje spełniać swoją podstawową funkcję, jaką jest zaspokajanie głodu, a tym samym podtrzymanie życia. Zaczyna być coraz bardziej warunkowana innego rodzaju potrzebami, choćby przynależności grupowej, miłości, aprobaty, bezpieczeństwa czy nawet aktywności. W sferze relacji rodzinnych karmienie jest najprostszą formą wyrażania pozytywnych uczuć: przywiązania, miłości, opieki i przyjaźni [4,7].

Jedzenie jest również współcześnie traktowane jako sposób na poprawę samopoczucia, pomaga w radzeniu sobie ze stresem oraz negatywnymi emocjami, jakie stresowi towarzyszą. Napięcie emocjonalne najczęściej jest rozładowywane poprzez spożywanie węglowodanów prostych, które stymulują wydzielanie neuroprzekaźników, takich jak serotonina czy dopamina, a tym samym poprawiają nastrój.

Jednak za główne właściwości, dzięki którym spożywanie wysoko przetworzonych cukrów prostych (karmelki, batony czy ciasta) poprawia nastrój są procesy społecznego uczenia się. Rodzice często pocieszają, czy nagradzają przy pomocy słodyczy. Wówczas automatycznie wytwarza się skojarzenie słodkiego smaku z miłością i troską rodziców, skojarzenie takie pozostaje wdrukowane do świadomości dorosłego człowieka.

Zjawisko to nazywane jest „jedzeniem emocjonalnym” (ang. emotional eating) i towarzyszy często takim zaburzeniom jak bulimia nervosa, czy zespół kompulsywnego objadanie się (ang. BED- binge eating disorder) [8, 9, 10].

Jedzenie jest często spotykaną w kulturze zachodniej formą wyrażania uczyć czy emocji. Zaobserwować można to w języku potocznym, w którym często spotyka się frazeologizmy typu: „głód uczuć”, „nienasycona miłość”, „słodka zemsta”, „gorzki zawód”, „kwaśna mina” czy „gorycz przegranej”.

Jedzenie jest również często wykorzystywane jako podstawowy środek wychowawczy, co niestety może prowadzić do przykrych konsekwencji związanych z zaburzeniami odżywiania, czy też z nadwagą i otyłością. Włączanie pokarmu w poczet nagród i kar – wspomniane wcześniej nagradzanie słodyczami i karanie za złe zachowanie odmawianiem jedzenia, jest ryzykownym zachowaniem z pedagogicznego punktu widzenia. Takie traktowanie jedzenia przenoszone jest w późniejszym wieku np. na współmałżonka – odmowa spożycia posiłku przygotowanego przez żonę jest formą wyrazu dezaprobaty i niezadowolenia dotyczącego związku małżeńskiego [3].

Z drugiej strony jedzenie stanowić może pewien substytut więzi międzyludzkich. Dla wielu osób jest formą radzenia sobie z uczuciem osamotnienia, kompensacją nieobecności relacji społecznych. Jest to związane z kojarzeniem posiłku z obecnością innych, bliskich osób. Skojarzenie to powstaje już w wieku niemowlęcym dzięki karmieniu piersią. Z tego powodu jedzenie może być traktowane jako sposób radzenia sobie z odrzuceniem przez grupę rówieśniczą, czy osoby bliskie. W badaniach zostało udowodnione, że osoby częściej spożywające wspólne posiłki z rodziną były mniej narażone na restrykcyjne zachowania zmniejszające masę ciała, niż osoby niespożywające posiłków wspólnie z rodziną [11].

Spośród wszystkich wymienionych funkcji psychospołecznych jedzenia wyróżnić można takie, które odnoszą się do jednostki np. regulacja napięcia emocjonalnego oraz takie, które regulują relacje interpersonalne. W tym ostatnim przypadku jedzenie jest formą komunikowania swoich wewnętrznych odczuć, stanów i postaw.

Większość z pozabiologicznych funkcji jedzenia jest wdrukowana do świadomości człowieka już od wieku niemowlęcego. Pierwotna więź z matką kształtowana jest właśnie poprzez proces karmienia – bliskość fizyczna matki jest wyrazem miłości i troski. Niemowlę w najbardziej naturalny sposób zaczyna utożsamiać poczucie sytości z bezpieczeństwem oraz dobrostanem, z intymną obecnością drugiej osoby.

W późniejszych etapach rozwoju dziecka jedzenie towarzyszy interakcjom społecznym. Wspólne spożywanie posiłków z rodziną czy gronem rówieśniczym umacnia więzi interpersonalne [12].

Funkcje kulturowe odżywiania

Pożywienie było kamieniem milowym w formowaniu się starożytnych cywilizacji. To dzięki ograniczonemu dostępowi do jedzenia człowiek zaczął łączyć się w grupy polując, by następnie tworzyć plemiona hodujące zwierzęta czy zajmujące się produkcją rolną.

Upowszechnianie się rolnictwa i hodowli zwierząt w okresie mezolitu (Azja) i neolitu (Europa) stworzyło podwaliny cywilizacyjne. Każda z powstałych wówczas cywilizacji zajmowała się uprawą innego rodzaju roślin oraz hodowlą innego rodzaju zwierząt. Z powodu ograniczonego dostępu do żywności o podziale zasobów decydowały jednostki najwyżej postawione w hierarchii. Tak powstawały pierwotne formy kontroli społecznej [5].

Funkcje kulturowe jedzenia opierają się także na wymiarze sakralnym. Świętom religijnym zawsze towarzyszą określone potrawy, czas i miejsce ich spożywania, każdy pokarm ma określoną symbolikę. Przygotowywanie przyjęć w okresie świąt okolicznościowych ma za zadanie uczczenie, podkreślenie doniosłości takich wydarzeń jak sakrament małżeński, chrzest dziecka czy pogrzeb.

Jednocześnie okresy postu są w kulturze chrześcijańskiej symbolicznymi wyrazami pobożności – przejadanie się jest przez kościół katolicki wciąż uznawane za grzech ciężki. Dobrowolne wyrzekanie się pożywienia jest traktowane jako sposób oderwania się od świata materialnego. Zmiany metaboliczne pojawiające się na skutek długotrwałego odmawiania sobie pożywienia sprawiają, że dokuczliwy w pierwszych dniach głód po jakimś czasie staje się niemal nieodczuwalny. Pojawiać się może poczucie euforii, jasności umysłu, a uwaga osoby głodującej jest skierowana do wewnątrz, na przeżycia duchowe i intelektualne [13].

Bardzo ważny dla zrozumienia funkcji odżywiania jest fakt, że preferencje kulinarne, zwyczaje i charakterystyczne zachowania związane z jedzeniem kształtowane są głównie przez kulturę, w jakiej człowiek został wychowany. Regulacja świadomości produktów jadalnych i niejadalnych jest również kształtowana kulturowo – to, co dla kultury świata zachodniego stanowi składnik niejadalny, dla azjatów może być przysmakiem. Kuchnia i towarzyszące jej przyzwyczajenia stanowią bardzo ważny element tożsamości kulturowej, narodowej czy religijnej [8, 14].

Wiele zwyczajów związanych z jedzeniem w kulturze polskiej ma ogromne znaczenie symboliczne. Przywołać można choćby zwyczaj dodatkowego nakrycia przy stole wigilijnym, który symbolizuje nie tylko otwarcie na innych ludzi, lecz również nieobecność tych członków rodziny, którzy odeszli. Zwyczaj dzielenia się jajkiem w niektórych regionach Polski podczas świąt Wielkiej Nocy jest równoznaczny z wyrażaniem takich wartości jak pokój, przyjaźń czy pojednanie [4].

Z ogromnej różnorodności funkcji, jakie jedzenie spełnia w życiu człowieka wynikać mogą również nieprawidłowości w zakresie odżywiania. Jedzenie, które pierwotnie było przede wszystkim biologiczną formą zaspokajania głodu, dziś zawiera w sobie ogromną ilość dodatkowych aspektów, które powodować mogą zaburzenia odżywiania. Medialna sprzeczność komunikatów dotyczących jedzenia, które jest nieustannie promowane przez duże korporacje przemysłu spożywczego, z drugiej strony ogromna presja dotycząca szczupłej sylwetki zaburzać może postawy, jakie kobieta przejawia wobec jedzenia.

Uzależnienie od jedzenia jest obecnie jednym z najczęściej występujących nałogów. Dlatego tak ważne jest zapewnienie odpowiedniej promocji prozdrowotnego stylu życia i edukacji społeczeństwa dotyczącej istotności prawidłowego odżywiania dla zachowania zdrowia fizycznego i psychicznego. Kształtowanie dobrych nawyków żywieniowych i odpowiednich postaw względem jedzenia powinno być działaniem priorytetowym w zakresie profilaktyki chorób i promocji zdrowia.